Starzenie się społeczeństwa powoduje zmianę relacji międzypokoleniowych w rodzinie, a także wpływa na pojawienie się zjawiska jakim jest dyskryminacja ze względu na wiek. Ponadto obecny kult młodości oraz duże tempo życia i zmian technologicznych sprawia, iż seniorzy często czują się zagubieni, pomijani w codziennym życiu, a przy tym często zaniedbani przez najbliższych¹. Seniorzy powinni mieć prawo do godnego, bezpiecznego i spokojnego życia, a zadaniem rodzinny jest stworzenie takich warunków. Dobrze byłoby gdyby młodzi ludzie odnosili się z należytym szacunkiem do starszych, zarówno w życiu publicznym jak i rodzinnym. Aby stanowili swego rodzaju drogowskaz we współczesności, która dla niejednego seniora jest zbyt trudna. Często jednak zdarza się, iż osoby starsze nie mogą liczyć na pomoc bliskich, co więcej doświadczają z ich strony zaniedbania i przemocy.

Częstym zjawiskiem dla każdego rodzaju przemocy w tym wobec osób starszych jest intencjonalność, która polega na nieprzypadkowym i zamierzonym działaniu polegającym na całkowitym podporządkowaniu i sprawowaniu kontroli nad osoba słabszą. Sprawcy przemocy dają sobie przyzwolenie do tego, by egzekwować wymyślone i narzucone przez siebie zasady życia w rodzinie, a każde złamanie lub niepodporządkowanie się do ustalonych reguł powoduje, iż sprawca wymierza wymyśloną przez siebie karę. Charakterystyczna dla przemocy jest również asymetria sił, która polega na tym, że sprawca jest silniejszy od osoby wobec, której skierowany jest akt przemocy. Dlatego też znacznie częściej ofiarami stają się dzieci, kobiety, osoby starsze, schorowane i niepełnosprawne. Sprawcy przemocy są przekonani o słuszności swoich czynów, dają sobie prawo do decydowania o wszystkich aspektach życia ofiary np. porach posiłków, ubieraniu się, doborze przyjaciół, na co powinny wydawane być pieniądze itp. Często dorosłe dzieci chcą w ten sposób decydować o wszystkim za starszych rodziców, którzy niekiedy są jeszcze dostatecznie sprawni intelektualnie i mogą sami podejmować różne decyzje². Rzadko zdarza się, aby sprawca stosował tylko jedną formę przemocy. Najczęściej wykorzystuje na przemian kilka jej form lub łączy je tak, by mieć wystarczającą kontrolę nad ofiarą.

Przemoc w rodzinie wobec osób starszych może przejawiać się jako: bicie, popychanie, szarpanie, kopanie, krępowanie ruchów itp. jest to przemoc fizyczna. Z kolei obrażanie, groźby, przeklinanie, szantażowanie, izolowanie, ośmieszanie itp. to przemoc psychiczna. Natomiast ograniczanie dostępu do środków finansowych bądź całkowite ich przywłaszczanie, okradanie, uniemożliwianie podjęcia pracy w celu zarobkowym lub niszczenie przedmiotów itp. jest przejawem przemocy ekonomicznej³. Kolejną formą przemocy, na którą najbardziej narażeni są seniorzy z racji wieku, a często też niepełnosprawności jest zaniedbanie. Wiąże się z niezaspokajaniem podstawowych potrzeb emocjonalnych, fizycznych i medycznych członka rodziny poprzez brak opieki lub niewłaściwe jej sprawowanie, narażanie na głód i chłód emocjonalny oraz pozostawienie w złych warunkach lokalowych i bytowych⁴.

Istnieją dwa rodzaje zaniedbania wobec osób starszych:

• zaniedbanie aktywne, występuje wówczas gdy opiekun w zamierzony sposób nie spełnia opieki lub potrzeb osoby starszej;
• zaniedbanie pasywne, zaobserwować można podczas gdy opiekun nie jest w stanie zapewnić należnej opieki lub nie potrafi z różnych powodów np. opiekun sam choruje, nie posiada umiejętności sprawowania opieki nad drugą osobą, nie ma wystarczających środków finansowych by zapewnić opiekę. Najogólniej ujmując przemoc w rodzinie wobec osób starszych to każde zamierzone działanie lub zaniechanie wobec osoby, mające na celu naruszenie praw bądź dóbr osobistych, narażając przy tym tą osobę na niebezpieczeństwo utraty zdrowia lub życia⁵.

Występuje wiele stereotypów na temat występowania przemocy w rodzinie wobec osób starszych, które niekorzystnie wpływają na sposób w jaki świadkowie i reszta społeczeństwa odnoszą się wobec ofiary. Osoba doznająca przemocy w rodzinie, która doświadczyła po raz pierwszy aktu agresji, często tłumaczy sytuację jako jednorazowy incydent, który w przyszłości z pewnością się nie powtórzy. Można spotkać się także ze stwierdzeniem, iż przemoc w rodzinie to sprawa rodzinna i nikt nie powinien być w takie zdarzenia wtajemniczany i angażowany. Ponadto często można usłyszeć, że tak dzieci traktują rodziców jak sami byli traktowani, czy też starsi ludzie częściej narzekają i skarżą się aby tylko zwrócić na siebie uwagę. Kolejne mity na temat zjawiska przemocy w rodzinie to twierdzenie, iż sprawca to osoba chora psychicznie bądź uzależniona od alkoholu oraz jeżeli ktoś jest bity to prawdopodobnie na to zasłużył lub zrobił coś złego.

Stwierdzenie, że gdyby ofiara bardziej się starała, wówczas nie dochodziłoby do przemocy jest również bardzo krzywdzącym usprawiedliwianiem dla takiego postępowania⁶.

Czynnikami ryzyka występowania przemocy wobec osób starszych są:

• wspólne zamieszkiwanie z rodziną:
• izolacja społeczna – seniorzy, którzy mają rzadszy kontakt z innymi częściej stają się ofiarami;
• zły stan zdrowia i niepełnosprawność – zmniejszają szanse na samodzielne poruszanie się poza domem, a tym samym szukanie pomocy;
• zaburzenia funkcji poznawczych u seniora – agresywne zachowania wobec opiekuna, spowodowane demencją mogą sprzyjać aktom przemocy;
• uzależnienie opiekuna lub jego choroba;
• zależność finansowa - sprawca zależny jest od zasobów finansowych i mieszkaniowych ofiary;
• stosowanie przemocy we wczesnych etapach małżeństwa, sprzyja występowaniu podobnych aktów w starszym wieku⁷.

Seniorzy, którzy są ofiarami przemocy, bardzo często nie wiedzą gdzie mogą szukać pomocy, ich niepełnosprawność nie pozwala im na samodzielne poruszanie się, a to powoduje izolację od świata zewnętrznego. Zdarza się, iż takie osoby instynktownie czują, że są niewłaściwie traktowane, jednak zarówno ofiara jak i sprawca mogą zupełnie inaczej postrzegać daną sytuację. Ponadto osoby starsze boją się ujawnienia przykrych faktów z uwagi na duże prawdopodobieństwo nasilenia się przemocy. Również brak zaufania do instytucji pomocowych, nadzieja na poprawienie się stosunków rodzinnych, zależność od innych osób jak i wstyd przed znajomymi to kolejne powody, dla których seniorzy decydują się na nie ujawnienie tego przykrego zjawiska⁸.

Przemoc domowa boli w każdym wieku niezależnie od płci, statutu społecznego, wykształcenia czy też zasobów finansowych. Ludzie starsi nie powinni być spychani na margines życia społecznego z racji przeżytych lat. Natomiast sami rodzice powinni uczyć dzieci od najmłodszych lat szacunku, akceptacji wobec osób w podeszłym wieku, a także cierpliwości w niesieniu im pomocy.

Publikacja z cyklu artykułów edukacyjno-profilaktycznych powstałych w ramach Programu Osłonowego „WSPIERANIE JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W TWORZENIU SYSTEMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE” Edycja 2018 pt. „Od przedszkola do seniora - projekt łączący pokolenia” współfinansowanego przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz Powiat Rzeszowski

1. D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska, Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, Warszawa 2010, s. 7-8.
2. Tamże, s.9-10.
3. Tamże, s. 44-45.
4. L. Sochocka, J. Komeda-Kołecka, Zaniedbanie – (nie) świadomą formą przemocy wobec dziecka, „Medycyna Środowiskowa”, 1 (2014), s.83-89.
5. D. Jaszczak – Kuźmińska, K. Michalska, Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, Warszawa 2010, s.46.
6. Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie. Wydział Polityki Społecznej, Procedury postępowania interwencyjnego w sytuacjach kryzysowych, związanych z przemocą w rodzinie, materiały instruktażowe, zalecenia – dla osób realizujących te zadania, Rzeszów 2016.
7. D. Jaszczak – Kuźmińska, K. Michalska, Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, Warszawa 2010, s. 51-52.
8. Tamże, s. 59-60.

Sylwia Michalik – pracownik socjalny
Ośrodka Interwencji Kryzysowej w Górnie